نام علمی این جنس به افتخار دکتر اوگوست لیپی طبیعیدان ایتالیایی که در قرن هفدهم میلادی  به آمریکای جنوبی مسافرت نموده و این نبات را به خود به اروپا برده، گذارده شده است. این درختچه بومی آرژانتین و شیلی است ولی امروزه به علت زیبایی و عطردلپذیری که دارد در بیشتر کشورها پرورش داده می شود و از برگهای آن اسانس به لیمو می گیرند که در صنعت عطرسازی کاربرد دارد . نام آن بعلت بوی مطبوع برگ در بین باغبانان به لیمو و عربی لویسه نامیده می شود. این درختچه به سرمای چند درجه زیر صفر حساس است و در شمال کشور در هوای آزاد بخوبی رشد می کند و در نقاط سردسیر در گلخانه نگهداری می شود.

معرفی و گیاهشناسی

به لیمو درختچه ای است خزان پذیر از خانواده ی شاهپسند ( verbenaceae )که ارتفاع این گیاه به 3 تا5 مترنیز میرسد. برگ های این گیاه به صورت کشیده،ساده سرنیزه اى به طول ۱۰ - ۷ سانتى متر،  نوکدارودر قاعده گره اى ،خشن ،کامل ،فراهم ،مجتمع به تعداﺪ 3 یا4 تایی و به رنگ سبز کمرنگ دیده می شوند و بصورت دسته های سه تایی بر روی ساقه قرار می گیرند .  ساقه دراز، زاویه دار و منشعب میباشد. گل های آن کوچک و دارای جامی است که از خارج سفید و از داخل آبی مایل به بنفش است. مجموعه گلهای آن نیز ظاهر هرمی شکل در حول یک محور دراز بوجود می آورد. کاسه گل آن لوله ای شکل، منتهی به چهار دندانه باریک و جام گل آن مرکب از 4 لوب پهن است. چهار پرچم دارد که دو به دو مساوی است، میوه اش شفت مانند و محتوی دو دانه می باشد و واجد ۲۱ عدد بذر است.

پراکنش و نیازهای اکولوژیکی

به لیمو، بومى آمریکاى جنوبى بوده و به طور طبیعى رویش آن در شیلى، پرو و آرژانتین میباشد،به لیمو بطور وسیع در غالب نواحى گرم و معتدل مانند نواحى مدیترانه اى اروپا پرورش مى یابد .این گیاه امروزه در شمال کشورمان کشت و کار می گردد و گونه های بومی ای نیز از  جنس Lippia در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری کشورمان وجود دارند، ولى بومى ایران نیست و در حال حاضر در بیشتر کشورها پرورش داده می شود .

مناطق پیشنهادی جهت کاشت گیاه به لیمو در کشور : اقلیمهای CS-3و CF-2 وBS-2

به لیمو برای رشد به هوای گرم، نور فراوان و رطوبت بالا نیاز دارد و به سرما حساس می باشد. برای رشد به خاک هایی با بافت سبک و لومی نیازمند است و pH خاک مناسب برای این گیاه 5/6 ذکر گردیده است ، در واقع به آب و هوای آفتابی ، ملایم و مصون از بادهای شدید نیاز دارد.

کاشت، داشت و برداشت

در زمینه ی کشت و کار این گیاه اطلاعات بسیار محدودی موجود است. تکثیربه لیمو به آسانی در تابستان بوسیله ی قلمه زدن شاخه ها و یا خوابانیدن آنها در زمینهای قابل نفوذ و مرطوب صورت می گیرد و بهتر است جهت ریشه دار شدن قلمه ها، آنها را مدتی در زیر سایبان قرار دهیم. . ضمناً چون این گیاه در مقابل حرارت حساسیت دارد آبیاری زمین زراعتی مخصوصاً در فصول گرم امری الزامی است. به لیمو

تکثیر به وسیله قلمه زدن بدین صورت است که شاخه های جوان گیاه را که در آغاز رویش طولی دارند از ساقه قطع می کند و پس از جدا نمودن برگها آنها را به صورت قلمه در آورده و در نهالستان که زمین آن قبلاً آماده گردیده، می کارند توسط آبیاری که بطور مرتب از قطعه زمین نهالستان بعمل می آید، قلمه ها تدریجاً در پائیز ریشه دار می شوند و بر اثر رشد و نمو آمادگی انتقال به زمین زراعتی را پیدا می کنند.زمین زراعتی باید کم و بیش آفتابگیر و قابل نفوذ و دارای رطوبت کافی باشد و قبلاً آنرا به عمق 50 - 40 سانتی متر بخوبی شخم زده باشند. در غیراینصورت ریشه های گیاه نمی توانند به سهولت در داخل خاک نفوذ کرده و رطوبت لازم را بدست آورند. برخی نیز معتقدند که دو مرتبه دیگر باید زمین شخم زده شود که آخرین دفعه آن به منظور وارد کردن انواع کودها به درون خاک است. پس از انجام این کارها در سطح زمین زراعتی خطوطی به فواصل یک متر ایجاد کرد و سپس فواصلی به طول 60 سانتی متر در روی خطوط تعیین می نمایند که هر یک محل انتقال یکی از قلمه های ریشه دار گیاه است قبل از انتقال قلمه های ریشه دار به زمین زراعتی آنها را از ناحیه یک سانتی متری یقه قطع می کنند و ریشه های طویل گیاه را نیز کوتاه می نمایند تا با این عمل ریشه های جانبی سریعتر آمادگی رویش پیدا کنند.  در بعضی منابع فواصل کاشت بر حسب سانتی متر 120-80×50-40 گزارش شده است. عمل انتقال آنها در این هنگام باید با دست به خوبی صورت گیرد که پس از وارد کردن به داخل خاک قسمتی از خاک بر اثر فشار انگشتان بر روی گیاه ریشه دار و عاری از ساقه به حالت فشرده در آید. در پائیز پس از انجام اعمال ضروری و برای نگهداری گیاه از عوامل نامساعد محیط خارج سطح زمین کشت را با قشری از برگهای خشک می پوشانند و سپس در بهار آنها را از روی قلمه ها خارج می سازند.

کلیه عملیات اصلاحی مثل افزودن به موقع کود به زمین زراعتی شامل 200 کیلوگرم کود ازته نیترات سدیم هر هکتار زمین باید انجام شود میزان مصرف کودهای شیمیایی دیگر مانند سوپر فسفات به مقدار 300 کیلوگرم و سولفات پتاسیم به مقدار 100 کیلوگرم می باشد.  نیاز این گیاه به عناصری چون نیتروژن و پتاسیم بیشتر از سایر عناصر می باشد. به لیمو در آزمایشی تحقیقاتی ، تاثیر 4 تیمار آبیاری (0، 5، 10 و 15 روز یکبار ) بر روی عملکرد گیاه به لیمو در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی در 4 تکرار مورد مقایسه قرار گرفت .اندازه کرتهای آزمایشی4×3 متر که شامل 3 ردیف و در هر ردیف 4 بوته به فاصله یک متر از هم بوده است . پس از تهیه قلمه ها ، آنها را در محلی مناسب ریشه دار کرده و در اواخر بهمن ماه به زمین اصلی انتقال داده شدند . در طول آزمایش یادداشت برداری های لازم از قبیل مراحل مختلف رشد ، ارتفاع ، تاج پوشش و ... انجام و به هنگام ظهور گل محصول کلیه کرتها توسط کارگر برداشت و به تفکیک وزن تر و خشک آنها تعیین گردید.

نتایج در جدول شماره 1 نشان می دهد که اختلاف معنی داری بین تیمارها وجود دارد بطوریکه تیمار هر 10 روز آبیاری بالاترین عملکرد را داشته است .همبستگی بین ارتفاع و نسبت برگ به ساقه و دور آبیاری ضعیف و منفی است .-همبستگی بین تاج پوشش و ارتفاع ضعیف و مثبت است .-همبستگی بین ارتفاع و دور آبیاری بسیار ضعیف و مثبت است .

روش کاشت گیاه به لیمو (Lippia citriodora) و عملکرد آن در استان همدان:

 این تحقیق با هدف جمع‌آوری اطلاعات مربوط به روشهای کشت و تکثیر و بهره برداری از این گیاه در استان همدان به اجرا در آمده است. با عنایت به اینکه استان همدان از لحاظ طبقه‌بندی اقلیمی جزء مناطق سرد و خشک محسوب می‌گردد کشت این گیاه (به لیمو) با تعدادی عوامل محدود کننده طبیعی مواجه می‌گردد که سعی شده با بکار بردن تکنیک محافظت قسمتهای طوقه و ریشه از سرما و تعیین بهترین زمان برداشت و فاصله ردیف و بوته جهت ایجاد حداکثر بازده اقدام گردد.

مواد و روشها

در سال 1376 یک گلدان گیاه به لیمو از موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به باغ گیاهان دارویی همدان منتقل و نسبت به کشت آن اقدام گردید و در پاییز با تکثیر آن از طریق قلمه خشبی و ریشه‌دار کردن قلمه‌ها در گلخانه تعداد پایه‌ها افزایش داده شد و در سال 1378 با ایجاد مزرعه پایلوت به مساحــت 500 مترمربـع نسبت به کاشت گیاه با فواصل 1- متر و 1-8/0 متر و 1-7/0 متر اقدام و سر چین به لیمو برداشت گردید که شامل چین بهاره (اواخر خرداد ماه) چین تابستانه (‌نیمه مرداد ماه) و چین پائیزه (اواخر مهر ماه) بود. همچنین در ابتدای آبانماه پس از سر برداری و هرس قوی گیاهان نسبت به پوشش بوته‌ها (طوقه پس از سر برداری و قسمت ریشه) با چهار روش 1- پوشش اطراف بوته با پلاستیک 2- پوشش اطراف بوته با خاکبرگ مخلوط با کود دامی 3- پوشش با مخلوط خاکبرگ و کود دامی و پلاستیک 4- بدون پوشش با شرایط طبیعی منطقه در 3 تکرار در قالب طرح کاملا تصادفی مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت عملکرد هر دوره به‌صورت وزن تر و خشک ثبت گردید.

زمان و روش برداشت

زمان جمع‌آوری گیاه 2 تا 3 بار در سال و معمولاً در ماههای خرداد و مرداد و مهر صورت می گیرد. پس از جمع آوری محصول شاخه های برگدار گیاه را قطع می نمایند و سپس آنها را به طور طبیعی به صورت دسته و به وضع آویخته در انبارهای مخصوص قرار می دهند به نحوی که جریان هوا در آن محل برقرار باشد لذا باید پس از برداشت بلافاصله در خشک کنهای مصنوعی با دمای حداکثر 35 درجه سانتیگراد خشک شوند. پس از خشک شدن برگها را از شاخه ها جدا می نمایند. جهت بدست آوردن اسانس معمولاً از برگهای تازه و سرشاخه های جوان استفاده به عمل می آید.

با توجه به اهمیت این گونه ، آزمایشی به منظور بررسی تاثیر چین های مختلف بر روی عملکرد ماده خشک این گونه در ایستگاه چالکی گرگان انجام شد . بدین منظور ابتدا قلمه هایی از گیاه مورد نظر تهیه و پس از ریشه دار شدن به زمین اصلی انتقال یافت . این آزمایش در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی با پنج تکرار ، انجام شد . در طول آزمایش مراقبت و یادداشت برداریهای لازم انجام و در هنگام ظهور گل ، برداشت بوسیله کارگر انجام شد و پس از خشک نمودن نمونه ها وزن آنها تعیین گردید . نتایج حاصل از تجزیه واریانس تولید ماده خشک نشان داد که اختلاف معنی داری در سطح 5 % بین تیمارها ( چین های مختلف برداشت ) وجود داشته به طوریکه چین اول و دوم بالاترین عملکرد ماده خشک را داشتند .

فرآوری

برگ ها و پیکر رویشی تازه ی به لیمو حاوی اسانسی به میزان ۵/۰  درصد می باشند که بوی لیمو می دهد ،این اسانس سبک تر از آب بوده، رنگ آن زرد مایل به سبز روشن و با بویى مشابه لیمو است و آنچنان عطر دلنشینی دارد که همیشه به عنوان یک گیاه معطر در باغ های سلطنتی اسپانیا کشت می شده است. ترکیب اصلی اسانس به لیمو سیترال می باشد و سایر اجزای اسانس آن عبارتند از: لیمونن، کارون، لینالول، ژرانیول و ...

خواص درمانی و کاربرد

به لیمو در نواحی مختلف کشور پرورش می یابد و برگ و سرشاخه گلدار آن اثرات دارویی دارد.

برگ ها و پیکر رویشی این گیاه دارای خاصیت تب بر، مسکن ، ضد نفخ ، کمک کننده به هضم غذا ، آرامش بخش ، رفع درد شکم ، دل پیچه ، رفع تپش قلب و اثر مقوی بر معده دارد و برای رفع دردهای عصبی و پایین آوردن درجه حرارت بدن در بیماریها بسیار مفید است. از به‌لیمو در درمان سوء‌هاضمه ، نفخ ، سردردهای یک‌طرفه ، دردهای عصبی ، سرگیجه و رفع صداهای گوش ، رفع خستگی بدن وعلایم سرماخوردگی استفاده می‌گردد. همچنین به عنوان ادویه در مصارف خانگی مصرف دارد. اسانس به لیمو دارای خواص باکتری ‌کش و حشره‌کش بوده ، همچنین در عطرسازی از آن استفاده می‌شود.

 چای به لیمو فوق العاده آرام بخش و تسکین دهنده اعصاب است. اسانس این گیاه در صنایع غذایی و در تهیه ی انواع عطر و ادکلن بسیار کاربرد دارد. به لیمو یکی از گیاهانی است که امروزه در باغ های آروماتیک کشورهای اروپایی بوفور کشت می گردد.

به لیمو برای تقویت معده در ردیف بهترین داروها قرار می گیرد که برای این منظور بهتر است همیشه به صورت دم کرده مانند چای مصرف شود.

 برگ این گیاه در رفع تپش قلب، سردردهای یک طرفه، سرگیجه، حالات عصبی و خستگی های روحی بسیار مفید است.

موارد استعمال در طب سنتی : از برگها و سرشاخه های گلدار و ساقه های جوان و گلهای گیاه در طب سنتی استفاده می کنند .

عوارض جانبی : از آنجا که اسانسهای فرار غنی از ترکیبات ترپنوئیدی ، محرک اند ، ممکن است در حین دفع باعث تحریک کلیوی شوند.

موارد احتیاط : در بیماران دچار نارسایی کلیوی و همچنین طی دوران آبستنی و شیردهی می بایست از مصرف مقادیر زیاد به لیمو اجتناب نمود. استفاده موضعی اسانس به لیمو ممکن است سبب حساسیت پوستی گردد.

برای تقویت حافظه می توان از عرق به لیمو استفاده کرد، برگ و اسانس به لیمو را باید دور از نور، در جاى خنک و در ظروف در بسته نگهدارى کرد. از فرآورده هاى موجود در بازار آن مى توان به چاى ورون اشاره کرد.